Humanistyka, pochwała czytania i literatura, która splata narracje, czyli prof. Przemysław Czapliński z UAM laureatem Nagrody im. Kotarbińskiego

Laureat nie krył zaskoczenia i wzruszenia werdyktem jury, ze sceny komplementował też pozostałych autorów finałowej piątki. Odniósł się jednak przede wszystkim do roli humanistyki we współczesnym świecie:

Humanistyka dzisiaj jest traktowana jako nieproduktywna i nieweryfikowalna. Z punktu widzenia nauk ścisłych nie jest nauką. Z punktu widzenia przemysłu jest mało pożyteczna. W wypowiedziach sponsorów tej nagrody zauważyliśmy jednak bardzo ciekawe wątki. Pojawiała się tam przestroga, wiara w to, że humanistyka jest w stanie powstrzymać zbyt szybki rozwój technologii, tak aby ta technologiczna pętla nie zacisnęła się na społecznym gardle, aby ta utopia doskonałości nie okazała się zbyt doskonała dla człowieka. Jak sądzę, taka funkcja ostrzegawcza humanistyki jest niezwykle istotna, nie tylko dlatego, że piszemy, że człowiek jest istota niedoskonałą, w związku z tym niedoskonałe jest także społeczeństwo. Humanistyka jest również od tego, żeby próbować wiązać istniejące rozgardiasze, całą tę wielość elementów, ludzi, przedmiotów, urządzeń, technologii w próbne syntezy (...) Humanistyka nie rozwiązuje problemów, ona pokazuje, gdzie te problemy tkwią

– diagnozował prof. Przemysław Czapliński.

Wielka pochwała czytania i urzekające etiudy

Tegoroczna gala finałowa XI już edycji konkursu o Nagrodę im. Pierwszego Rektora Uniwersytetu Łódzkiego Profesora Tadeusza Kotarbińskiego tradycyjnie była wielkim świętem humanistyki w najlepszym wydaniu. Przebiegała pod znakiem literatury i pochwały czytania, a nad salą Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina, gdzie uroczyście ogłoszono werdykt Kapituły konkursu, unosił się duch Kalliope…

Osoba, która czyta, żyje tysiącem żyć (...). Piękne zdanie, prawda?  Dokładnie brzmiało: „Czytelnik żyje tysiącem żyć zanim umrze. Człowiek, który nie czyta, żyje tylko jednym” i przypisuje się je George’owi Martinowi autorowi „Pieśni lodu i ognia”. A może pierwszy był polski poeta Józef Czechowicz, który powiedział: „Kto czyta, żyje wielokrotnie. Kto zaś z książkami obcować nie chce, na jeden żywot jest skazany”. A nasz doktor honoris causa Umberto Eco powiedział jeszcze: „Kto czyta książki, ten żyje podwójnie”. Niezależnie od tego kto był pierwszy, w tym przesłaniu tkwi głęboka prawda, którą z pewnością rozumieją osoby, dla których książka jest towarzyszką codzienności – mówił, otwierając galę finałową, rektor Uniwersytetu Łódzkiego prof. Rafał Matera, przewodniczący Kapituły nagrody. – Bo czym jest czytanie, jeśli nie każdorazową wyprawą do życia innych osób, istot, społeczeństw, narodów. Za każdym razem jednak, gdy otwieramy książkę, włączamy audiobooka, głowa zaczyna swoją dobrą robotę. Czy tego chcemy czy nie, z każdą linijką tekstu nasz mózg produkuje świat, o którym czytamy. Jedna książka ma więc tysiące, miliony różnych wersji, w zależności od wyobraźni czytających. Kmicic nie musi więc wcale wyglądać jak Daniel Olbrychski, rodzina Buendiów niekoniecznie mieć aparycji z Netflixa. Zanim Michał Żebrowski, Henry Cavill i Liam Hemsworth użyczyli twarzy Wiedźminowi, każdy czytelnik miał tego swojego, i pewnie wciąż wielu ma. To prawdziwa potęga czytania.

FOTORELACJA Z GALI FINAŁOWEJ

W sferze wizualnej gości gali finałowej konkursu oczarowała Szantal Strzelińska, młoda aktorka teatru im. Jaracza w Łodzi, absolwentka łódzkiej „Filmówki”, która w pięciu etiudach wyświetlanych na wielkich monitorach nad sceną „zagrała” nominowane w tegorocznej edycji dzieła humanistyczne. Publiczność nagrodziła ją gromkimi brawami. Etiudy zrealizowały osoby pracujące w Centrum Komunikacji Marki UŁ i Centrum Współpracy z Otoczeniem i Społecznej Odpowiedzialności Uczelni UŁ.

Literatura, która łączy rozbieżne narracje

Nagroda im. Kotarbińskiego przypadła w tym roku autorowi, który pomaga czytelnikom odnaleźć się w polskiej prozie ostatnich pięćdziesięciu lat, upatrując jednocześnie ogromnej roli literatury w ponownym splataniu coraz bardziej rozbieżnych narracji, jakich w Polsce doświadczamy. Oddajmy głos prof. Przemysławowi Czaplińskiemu, który tak pisze o swym dziele: 

„Cel książki polegał na przedstawieniu literatury polskiej ostatniego półwiecza jako zrozumiałej wielości. Wymagało to w istocie pogodzenia karnawału z postem, bulimii z ascezą, szaleństwa z metodą. 

Każda historia literatury jest wielością. Także historia literatury polskiej po roku 1976 to wspaniały i nieokiełznany nadmiar. „Rozbieżne emancypacje" (17 rozdziałów, ponad 800 stron) uwzględniają około tysiąca dzieł stworzonych przez kilkuset pisarzy – od Stachury, poprzez Andrzejewskiego, Konwickiego, Myśliwskiego, Pilcha, Huellego, Stasiuka, Sapkowskiego, aż do Olgi Tokarczuk, Izabeli Filipiak, Doroty Masłowskiej, Joanny Bator, Michała Witkowskiego, Weroniki Murek i dziesiątków innych. Omawiam także wielość poetyk – od reportażu, poprzez wywiad, science fiction, fantasy, aż do korporealizmu. Analizuję także węzły tożsamości polskiej – związane z Zagładą, Kresami, a także zmieniającym się położeniem Polski na wyobrażeniowej mapie Europy. 

Wielość tę proponuję uporządkować od strony dążeń emancypacyjnych, uznając, że wprawiały one w ruch literaturę i nadawały jej kierunek. Jeśli więc archiwa podsuwały mi kolejne dzieła literackie, to idea emancypacji pozwoliła opanować ten nadmiar. 

Kultura bez emancypacji i terapii jest niemożliwa. Emancypacja sprawia dziś jednak takie wrażenie, jakby dotarła do krańców swojej wyobraźni. Nie do kresu aktywności, jako że podstawowe jej cele zachowują ważność. Nadal konieczne są emancypacja płciowa i seksualna, wyzwolenie z biedy i uwarunkowań stwarzanych przez pochodzenie, wyzwolenie z przymusowej pracy, nadanie obywatelstwa środowisku naturalnemu. Zarazem idee te, niezmienne jak opór stawiany im przez kolejne stadia nowoczesności i kapitalizmu, istnieją od dawna. W ciągu ostatnich dwustu lat zamierzenia emancypacji ulegały uszczegółowieniu, ale horyzont nie został poszerzony. Energia niespełnienia, a także nowe idee zasilają za to nurt terapeutyczny. 

Oto zatem paradoksalny rezultat emancypacji i pointa książki. Jako społeczeństwo poszliśmy na terapię, lecząc się z dwóch nadziei: po pierwsze, rozstaliśmy się z nadzieją na sukces wspólnych działań emancypacyjnych. Po drugie, rozstajemy się z wyobrażeniem większości jako podstawy demokracji. Wkraczamy w epokę, w której narracje stają się coraz bardziej rozbieżne. Ponieważ jednak owe rozbieżności prowadzą do lęków związanych ze wspólnym losem i nie zapobiegają katastrofom, więc wspólna opowieść emancypacyjna jest potrzebna.
Dlatego tak wiele zależy od literatury, która potrafi spleść ją na nowo”.

Kapituła konkursu o nagrodzonej książce „Rozbieżne emancypacje. Przewodnik po prozie 1976-2020”

Najlepszą recenzją nagrodzonego dzieła prof. Przemysława Czaplińskiego jest uzasadnienie odczytane podczas gali przez przedstawicielkę Kapituły prof. Krysytnę Pietrych z Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego: 

(…) W wydawniczych anonsach tej publikacji można było przeczytać, że to trochę podręcznik, trochę przewodnik, multisynteza, quasi-monografia i historyczno-literacki monster truck w jednym. W tym przypadku nie jest to jednak jedynie marketingowa przesada. Czapliński podjął się bowiem kolosalnego zadania zebrania i uporządkowania wedle różnorodnych kryteriów najistotniejszych zjawisk, jakie miały miejsce w polskiej prozie w latach 76.

A ponieważ jest wytrawnym znawcą literatury, znakomitym historykiem i krytykiem literackim, nie zapominajmy, że również pełnym pasji czytelnikiem, oparł swoją syntezę na solidnych podstawach filologicznych i doskonałej znajomości podejmowanych tematów oraz wyjątkowym talencie do szerokiego spojrzenia na przemiany prozy, usytuowane dodatkowo na rozległym tle kulturowym.

Synteza Czaplińskiego została przez niego samego opatrzona nader skromnie tytułem przewodnik, co oczywiście nie oddaje w pełni ani specyfiki, ani funkcji tej rewelacyjnej publikacji. To w istocie przebogaty bedeker po ostatnich 50 latach polskiej literatury i kultury. Nieoceniony nie tylko dla studentów kierunków humanistycznych, ale dla każdego czytelnika zainteresowanego światem literackim ostatniego półwiecza. Mimo tego, że autor nierzadko podejmuje skomplikowane zagadnienia, książkę czyta się świetnie. 

Napisana bowiem została językiem przejrzystym i komunikatywnym, a skomponowana klarownie i funkcjonalnie można by powiedzieć, że wszystko w niej jest po coś i czemuś służy. W ujęciu Czaplińskiego proza jest przewodniczką po zawirowaniach polskiej historii najnowszej. Nie tylko ją przedstawia i opisuje, ale także aktywnie współuczestniczy w wydarzeniach społeczno-historycznych. 

Pełen tekst uzasadnienia 

Jedenaście edycji konkursu, prawie 700 zgłoszonych prac

W tym roku w finale konkursu o Nagrodę im. Kotarbińskiego znalazło się pięć dzieł humanistycznych spośród 73 nadesłanych. Prof. Przemysław Czapliński, autor zwycięskiej publikacji, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego, otrzymał 70 tysięcy złotych, a pozostali finaliści po 5 tysięcy złotych. Wszystkim serdecznie gratulujemy.

Autorzy i ich książki w finale XI edycji Nagrody im. Kotarbińskiego:

• „Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości”, prof. Michał Bilewicz, Wydawnictwo Mando,
• „Rozbieżne emancypacje. Przewodnik po prozie 1976-2020”, prof. Przemysław Czapliński, Wydawnictwo Literackie,
• „Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty” , dr hab. Karolina Ćwiek-Rogalska, Wydawnictwo Radio Naukowe,
• „Doświadczenie czasu w przestrzeni archiwum”, prof. Danuta Ulicka,  Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
• „Peter Sloterdijk – ćwiczenia z prowokacji. Rzecz o niedogmatycznej teorii mediów”, dr hab. Przemysław Wiatr, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. 

W dotychczasowych edycjach konkursu zgłoszono blisko 700 prac z 200 polskich ośrodków naukowych i wydawnictw. Do finałów wszystkich edycji zakwalifikowało się 55 wybitnych książek. 

Rosnąca popularność nagrody przyznawanej od 2015 roku pomogła wszystkie te dzieła skutecznie promować i przedstawiać szerokiej publiczności. Na Uniwersytecie Łódzkim wierzymy bowiem, że humanistyka – będąca wspaniałym, a zarazem niezbędnym dopełnieniem współczesnego świata technologii – ciągle posiada ogromną, realną moc zmieniania świata.

Kapituła i dotychczasowi laureaci Nagrody im. Kotarbińskiego

W skład Kapituły Nagrody im. Kotarbińskiego wchodzą:

• prof. Krzysztof Jasiecki, politolog i socjolog z SGH i UW,
• prof. Ryszard Kleszcz z Instytutu Filozofii UŁ,
• prof. Anna Legeżyńska, badaczka literatury z UAM,  
• prof. Włodzimierz Nykiel z Wydziału Prawa i Administracji UŁ, rektor UŁ w latach 2008-2016,
• prof. Krystyna Pietrych, literaturoznawczyni, krytyczka, edytorka z UŁ,
• prof. Tadeusz Sławek, polonista i anglista z UŚ, rektor UŚ w latach 1996-2002,
• prof. Rafał Stobiecki z Instytutu Historii UŁ,  
• prof. Małgorzata Sugiera, pisarka, tłumaczka, teatrolog, performatyk z UJ,
• prof. Rafał Matera, rektor Uniwersytetu Łódzkiego (przewodniczący Kapituły),
• Katarzyna de Lazari-Radek, filozofka i etyczka z UŁ – rzeczniczka naukowa nagrody.

Najlepszymi książkami humanistycznymi w dziesięciu minionych edycjach konkursu wybierano:

• Jana Strelaua (SWPS) „Różnice indywidualne. Historia-Determinanty-Zastosowania”, wydaną przez Wydawnictwo Naukowe Scholar,
• Ewy Kołodziejczyk (PAN) „Amerykańskie powojnie Czesława Miłosza”, wydaną przez Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN Fundacja Akademia Humanistyczna,
• Doroty Sajewskiej (UW) „Nekroperformans. Kulturowa rekonstrukcja Teatru Wielkiej Wojny”, wydaną przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego,
• Andrzeja Friszke (PAN) „Sprawa Jedenastu. Uwięzienie przywódców NSZZ „Solidarność” i KSS „KOR” 1981-1984”, wydaną przez Wydawnictwo Znak Horyzont, we współpracy z Instytutem Studiów Politycznych PAN i Europejskim Centrum Solidarności,
• Grzegorza Ziółkowskiego (UAM) „Okrutny teatr samospaleń. Protesty samobójcze w ogniu i ich echa w kulturze współczesnej”, wydaną przez Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
• Jerzego Zajadły (UG) „Minima luridica. Refleksje o pewnych (nie)oczywistościach prawniczych”, wydaną przez Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego i Wydawnictwo Arche,
• Zbigniewa Szmyta (UAM) „Zbyt głośna historyczność. Użytkowanie przeszłości w Azji Wewnętrznej”, wydaną przez Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
• Macieja Świerkockiego „Łódź Ulissesa” wydaną przez Wydawnictwo Officyna,
• Jakuba Gałęziowskiego (UW) „Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny”, wydaną przez Krytykę Polityczną,
• Andrzeja Turowskiego (MSN w Warszawie) „Radykalne oko. O Witkacym, Kobro, Strzemińskim, Themersonach, Żarnowerównie i innych twórcach sztuki wzbudzającej niepokój”, wydaną przez Wydawnictwo Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

Materiał i redakcja: Biuro Prasowe UŁ
Zdjęcia: Maciej Andrzejewski